Zapewnianie opieki osobie z demencją często jest procesem trudnym, wyczerpującym emocjonalnie i stresującym. Wymaga od opiekuna licznych umiejętności, w tym znalezienia równowagi pomiędzy niesieniem pomocy, a zadbaniem o własne potrzeby. Jej brak sprawia, że opiekun staje się narażony na pojawienie się u niego depresji, wypalenia czy zachowań przemocowych wobec chorego. Jednak odpowiedni balans między opieką nad osobą z demencją, a troską o siebie może sprawić, że opieka będzie przynosiła wiele satysfakcji.

Przyglądając się strukturze naszego społeczeństwa, możemy zaobserwować wzrost udziału osób starszych w populacji. Jako główne przyczyny tego zjawiska wskazuje się zmniejszenie się liczby urodzeń oraz wzrost długości życia. Ludzie różnią się od siebie pod względem tempa starzenia się, które charakteryzuje się dużą indywidualnością. Kiedy ten proces przebiega w sposób pomyślny, wiąże się osiągnięciem podeszłego wieku z małym ryzykiem niedołężności, zachowaną sprawnością umysłową i fizyczną oraz utrzymaną aktywnością życiową. W starzeniu się normalnym, zmiany czy choroby charakterystyczne dla tego okresu nie są gwałtowne czy silnie pogarszające funkcjonowanie organizmu. Starzenie się nieprawidłowe, w porównaniu do starzenia się normalnego, przebiega w przyśpieszonym tempie. Jest związane z gwałtownym pogorszeniem się funkcjonowania, najczęściej spowodowanym procesem chorobowym. W przebiegu patologicznego starzenia się wystąpić mogą zaburzenia otępienne.

CZYM JEST DEMENCJA?

Demencja, inaczej zwana otępieniem, jest obniżeniem sprawności intelektualnej wywołanym organiczną chorobą mózgu. Najczęściej kojarzona jest z wiekiem senioralnym, ale może wystąpić także u osób młodszych. To zespół objawów, w skład których wchodzą zaburzenia funkcji poznawczych, takich jak pamięć, myślenie, funkcje językowe, funkcje wzrokowo-przestrzenne oraz funkcje wykonawcze. Występują także objawy pozapoznawcze, czyli zaburzenia zachowania, zaburzenia psychotyczne i zaburzenia nastroju. Demencja ma charakter przewlekły i postępujący. Istnieje wiele przyczyn otępienia. Mogą być nimi choroby organiczne lub inne patologiczne stany układu nerwowego. Wyróżniamy różne typy otępienia. Są to m.in. otępienie naczyniopochodne, otępienie z ciałami Levy’ego, otępienie w chorobie Parkinsona czy otępienie w chorobie Huntingtona. Jednak w podeszłym wieku, najczęściej jest diagnozowane otępienie w chorobie Alzheimera.

OBJAWY OTĘPIENIA

• zapominanie imion bliskich osób;
• kłopoty z rozpoznawaniem ludzi;
• gubienie się w znanych miejscach;
• trudności ze znalezieniem różnych przedmiotów;
• mylenie nazw, trudności z nazywaniem rzeczy;
• niepamiętanie odbytej niedawno rozmowy;
• problemy z posługiwaniem się  narzędziami, np. przyborami kuchennymi;
• trudności z wykonywaniem obowiązków dnia codziennego (dbaniem o higienę, zażywaniem leków, sprzątaniem, robieniem zakupów, płaceniem rachunków itp.), które wcześniej nie stanowiły problemu;
• pozostawianie rzeczy w miejscach nieprzeznaczonych do tego (np. kluczy w lodówce)
• trudności z wykonywaniem prostych działań matematycznych (np. policzenie reszty w sklepie)
• ubieranie się w sposób nieadekwatny do warunków pogodowych;
• zapominanie o zaplanowanych spotkaniach czy wizytach u lekarza;

JAK PRZEBIEGA DIAGNOZA DEMENCJI?

Kiedy zaobserwujemy u bliskiej osoby niepokojące objawy, mogące wskazywać na występowanie demencji, warto skorzystać z pomocy profesjonalisty. Na podstawie wywiadu, własnych obserwacji oraz badania pacjenta lekarz pierwszego kontaktu może wstępnie rozpoznać otępienie. Następnie pomocna może okazać się konsultacja ze specjalistą (psychiatrą, neurologiem, geriatrą), który stosując się do przyjętego schematu diagnostycznego będzie mógł potwierdzić lub odrzucić wstępną diagnozę. Istotnymi częściami postępowania w przypadku podejrzenia otępienia są wywiad chorobowy, poddany weryfikacji przez osoby dobrze znające i na co dzień mające kontakt z chorym, ocena neuropsychologiczna funkcji poznawczych, badanie tomografii komputerowej lub rezonansu komputerowego oraz badania krwi. Postawienie trafnej diagnozy pozwala szybciej odnaleźć się zarówno opiekunowi jak i osobie chorej w nowej sytuacji.

Diagnoza otępienia często wywołuje szok. Pojawiają się takie emocje jak strach, bezradność, poczucie winy czy rozczarowanie. Jednak informacja o tym co dolega bliskiej osobie może przynieść także wiele ulgi, gdyż znajduje się wyjaśnienie obserwowanych dolegliwości. Uświadomienie sobie, że chory wymaga lub będzie wymagał opieki zwykle powoduje pojawienie się poczucia odpowiedzialności i zadbania o potrzeby chorego, chociaż nie zawsze tak bywa. Niezależnie od reakcji opiekuna na diagnozę, nie powinna ona podlegać niczyjej ocenie. Jest to kwestia bardzo indywidualna, uwarunkowana wieloma czynnikami.

TRUDNOŚCI W OPIECIE NAD CHORYM 

Opiekunowie osób cierpiących na demencję zmagają się z wieloma trudnościami, uzależnionymi od etapu choroby czy sytuacji osobistej. Wraz z rozwojem procesu otępiennego, chory stopniowo traci swoją samodzielność i staje się w coraz większym stopniu zależny od pomocy innych. Często opieka nad osobą z demencją spoczywa tylko na jednej osobie, jaką jest współmałżonek lub dorosłe dziecko. Ogromne nakłady czasu potrzebnego na zapewnienie wsparcia choremu, wpływają na utratę możliwości utrzymywania satysfakcjonujących relacji społecznych przez opiekuna. Prowadzić to może do izolacji społecznej, a w konsekwencji negatywnie wpływać na kondycję psychiczną osoby sprawującej opiekę. Trudność stanowić może także łączenie pracy zawodowej z codziennymi obowiązkami związanymi z opieką, co często powoduje pogorszenie sytuacji finansowej opiekuna i jego podopiecznego.

Zmiany w mózgu, charakterystyczne dla osób z demencją mogą powodować złość i agresję, nawet jeśli chory wcześniej nie przejawiał takich zachowań. Trudności z komunikacją powodują, że opiekun musi włożyć wiele energii aby właściwie odczytać, to co chory chce przekazać. Kiedy osoba z demencją odczuwa niepokój lub dolegliwości fizyczne, może być pobudzona, a uspokojenie jej wymaga od opiekuna wiele cierpliwości i empatii. Wobec tych wyzwań, sprawowanie opieki i troska o chorego, przysłonić mogą jego potrzebę zadbania o własne zdrowie.

JAK OPIEKUN MOŻE ZADBAĆ O SIEBIE?

Opiekując się osobą z demencją, należy bezwzględnie pamiętać o dbaniu o własne potrzeby. Zachowanie jak najlepszej kondycji psychicznej i fizycznej przez opiekuna, pozwala mu lepiej radzić sobie z pojawiającymi się trudnościami. Pełne poświęcenie się opiece i rezygnacja z własnego życia, w dłuższej perspektywie mogą przynieść wiele szkód zarówno opiekunowi jak i choremu. Dbanie o kondycję fizyczną, czas na regenerację, podtrzymywanie kontaktów towarzyskich, uprawianie hobby czy korzystanie ze wsparcia instytucjonalnego, mogą skutecznie wpłynąć na zachowanie równowagi i dobrego zdrowia przez opiekuna.

KIEDY TO OPIEKUN POTRZEBUJE POMOCY?

Zdarza się, że opiekun nie jest w stanie samodzielnie lub korzystając ze wsparcia bliskich, poradzić sobie z konsekwencjami sprawowania długotrwałej opieki. W takiej sytuacji warto, zwrócić się o pomoc do specjalisty.

Opiekunowie osób z demencją rzadko szukają pomocy u psychologa. Kiedy już zgłaszają się do gabinetu, część z nich opisuje, że czuje się więźniami roli jaką pełnią – roli opiekuna. Ich własne życie zeszło na dalszy plan, a oni są wyczerpani i znajdują się u kresu swoich sił. Nie potrafią znaleźć wyjścia z sytuacji, w której się znaleźli, a dalsze sprawowanie opieki nad osobą chorą przekracza ich aktualne możliwości. Sytuacjami, które bezwzględnie wymagają wsparcia profesjonalisty są te, kiedy opiekun zmaga się z depresją, doświadcza wypalenia czy stosuje przemoc wobec osoby, nad którą sprawuje opiekę.

Wypalenie opiekuna jest konsekwencją bycia narażonym na przewlekły stres. Osoba przeciążona opieką doświadcza wyczerpania emocjonalnego, przestaje być zaangażowana w pełnione obowiązki oraz traci satysfakcję z pełnionej roli.

Opiekun zmagający się z depresją może doświadczać objawów, takich jak poczucie smutku, przygnębienia, beznadziejności i bezradności. Pojawiają się negatywne myśli oraz utrata zainteresowania światem. Charakterystyczne jest poczucie niepanowania nad własnymi emocjami, wyczerpanie fizyczne i wycofanie się z kontaktów z innymi. Mogą pojawić się myśli samobójcze.

Osoby cierpiące na demencję, znajdują się w grupie zwiększonego ryzyka doświadczania przemocy. Zależność od opiekuna, trudna sytuacja materialna, obniżenie sprawności intelektualnej i fizycznej, a także predyspozycje opiekuna i jego reakcje na stres mogą przyczynić się do zwiększenia ryzyka stosowania przemocy wobec osoby z otępieniem.

PAMIĘTAJMY, BY NIE ZANIEDBYWAĆ WŁASNYCH POTRZEB

Odpowiednie wsparcie psychologiczne pomoże opiekunowi poradzić sobie z negatywnymi skutkami sprawowania opieki oraz może znacząco wpłynąć na poprawę jakości życia zarówno jego, jak i jego podopiecznego. Konsultacje z psychogerontologiem, czyli specjalistą do spraw seniorów, pomogą opiekunowi lepiej zrozumieć świat chorego, radzić sobie z codziennymi wyzwaniami i zachować równowagę pomiędzy zaangażowaniem i poświęceniem, a dbaniem o własne potrzeby.

Ponoszenie emocjonalnych, fizycznych i materialnych kosztów sprawowania opieki może prowadzić do depresji, wypalenia, czy stosowania przemocy wobec chorego. Zanim do tego dojdzie, lub w sytuacji kiedy pojawiły się już negatywne konsekwencje wynikające z roli opiekuna, warto zadbać o własne potrzeby i realnie ocenić swoje możliwości sprawowania opieki. Równowaga między troską o siebie, a wypełnianiem roli opiekuna pozwala sprawować opiekę w sposób efektywny i dający satysfakcję. Pomoc psychologa czy psychogerontologa w wielu przypadkach jest nieocenionym źródłem wsparcia, dzięki któremu opiekun będzie mógł właściwie sprawować opiekę, jednocześnie dbając o jakość własnego życia.

Bibliografia:

• Barcikowska, M., Bardzak, A., Gabryelewicz, T.  (2018). Otępienie w praktyce. Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne.
• Moller, M. (2021). Choroba Alzheimera – kompletny poradnik dla rodzin i opiekunów. Białystok: Wydawnictwo Vital.
• Stuart-Hamilton, I. (2006). Psychologia starzenia się. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
• Szczuka, J., Wójcicka, M. (2019). Opiekun szyty na miarę. Poradnik dla opiekunów osób z chorobami otępiennymi. Warszawa: Fundacja na rzecz standardów opieki Wyspy Pamięci.
• Zając-Lamparska, L. (2012). Psychologiczne koncepcje pomyślnego starzenia się człowieka. Rocznik Androgogiczny. 1429-186X. s. 89-105.

Netografia:

• https://zdrowie.pap.pl/piorem-eksperta/psyche/opiekunowie-rodzinni-osob-starszych-zagrozeni-wypaleniem-i-depresja
• https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P30001831335539182278&html_tresc_root_id=21878&html_tresc_id=21922&html_klucz=19558&html_klucz_spis=

O AUTORCE:

Katarzyna Bugno - psycholożka, psychoterapeutka. Specjalizuje się w pracy z osobami doświadczającymi przemocy w związku, oraz w pracy z opiekunami osób długotrwale zmagających się chorobą psychiczną czy chorobami otępiennymi. Doświadczenie zawodowe zdobywała m.in. na oddziale dziennym i całodobowym w Dolnośląskim Centrum Zdrowia Psychicznego, w Centrum Integracji Społecznej czy Dolnośląskim Ośrodku Osób Twórczych. Obecnie pracuje w Środowiskowym Domu Samopomocy dla Osób Chorujących Psychicznie oraz Fundacji wspierającej kobiety doświadczające przemocy.